Dealen met de duisternis
‘Wist je niet dat er een middernachtelijk uur komt dat iedereen zijn masker af moet zetten?’
– Søren Kierkegaard
Ik ging naar Joker, een film over een eenzame, getraumatiseerde man, die aanvankelijk de kost verdient als derderangs clown en na de nodige miskenning en vernedering een bloedige chaos aanricht. De film borduurt voort op de anti-held in de Batmanfilms, inmiddels vertolkt o.a. door Jack Nicholson, Heath Ledger en nu dan dus door Joaquin Phoenix. Na afloop was ik onder de indruk van de acteerprestatie van Joaquin Phoenix, maar wist ik niet zo goed wat ik met het verhaal aan moest. Wat leren we van de Joker? Zit hij in onszelf? Was dit een karakterstudie over krankzinnigheid? Een kijkje in de duisternis van de menselijke ziel? Speelde het verhaal zich aan het einde af in een gefantaseerde werkelijkheid? Of was dit puur entertainment?
Maskers
In de film staat het clownsmasker op een zeker moment symbool voor het verzet tegen de status quo en dragen groepen demonstranten allemaal clownsmaskers. Achter de maskerade van de grijns schuilde de woede, de pijn, het kwaad en de chaos.
De volgende dag zag ik bij Albert Hein voorgesneden pompoenmaskers liggen, voor Halloween, bedoeld om op de avond voor Allerzielen de boze geesten te misleiden en de duisternis te bezweren. Hé, dacht ik, een totaal andere functie van het masker. Niet een vrolijk masker om de pijn te maskeren, maar een scary masker om de waarheid te beschermen en de boze geesten te misleiden. Is een masker alleen om te verhullen? Nee, een masker kan ook onthullen. Bij de oude Grieken werd het masker (persona genaamd) gebruikt om een hogere waarheid te (ver)tolken, het was de poort, het kanaal waardoorheen de ziel kon spreken over het schone, het ware en het goede.
Twee opties
We hebben allemaal een masker op. Het is de rol die we spelen, dat wat aan de buitenwereld tonen. Vaak hebben we zelfs meerdere maskers. De vraag is of we die maskers moeten gebruiken om de duistere kanten in onszelf te verhullen, trucjes uit te halen en te misleiden of anderszins een zo transparant mogelijk doorgeefluik worden voor de waarheid. Het laatste lijkt me.
Archetype de Nar
Joker is in deze film de harlekijn van de chaos, de woede, de nervositeit, de mislukking, het niet-gewaardeerde, het miskende, gewonde, gestoorde, het krankzinnige, de dood, het kwaad. Zaken die we liever niet willen aankijken.
Archetypisch staat de Joker (de Nar) vooral bekend als de clown, trickster, cabaretier, grappenmaker of dwaas. Hij is het archetype dat in vrede leeft met de paradoxen van de wereld. Hij gebruikt humor om de hypocrisie te verlichten, en ook om het speelveld te egaliseren tussen die van macht en die van de machtelozen. Hij is slimmer, genialer, verlichter dan ieder ander. Die rol vervulde deze Joker in ieder geval niet.
‘Je moet chaos in je dragen om een dansende ster te kunnen baren’, scheef Nietzsche. In Joker werd die dansende ster niet geboren. Het eindige allemaal nog hopelozer dan het begon. Ikzelf verlangde naar wat verlichting, purification, of loutering om het zware gemoed te verlichten.
De film biedt een waanzinnige vertolking van Joaquin Phoenix, die voor deze rol in de wieg lijkt te zijn gelegd, maar onder aan de streep heeft de film niet zoveel te melden over de archetypische rol van de Joker, noch over de functie van de maskerade of hoe we moeten dealen met de duisternis in ons.
© Mieke Bouma
