Over de esthetische emotie in verhalen
In de laatste aflevering van zomergasten met Esther Perel werd ik geraakt door de prachtige scene uit ‘Call me by your name’ van Luca Guadagnino, waarin de vader een gesprek heeft met zijn zoon, de jonge hoofdpersoon in deze film.
Ik was ontroerd door de wijsheid en de empathie van de vader en de woorden die hij gebruikte om zijn zoon die verdrietig is na een kortstondige gepassioneerde verhouding met een iets oudere man te troosten, te bekrachtigen en hem te voorzien van een heel wezenlijk inzicht.
Kunst – of het nu om een roman, een film, een schilderij of een goed verhaal gaat, kan je ontroeren en verlichten tegelijk. Je bewustzijn wordt erdoor opgerekt. Het inzicht in combinatie met de emotie loutert.
Weet jij door welke filmscène, of door welk verhaal of welk schilderij jij onlangs nog bent geraakt? En weet je hoe dat kwam? Je had een ‘esthetische emotie’. Zo noemde Aristoteles zo’n ervaring. Hij vroeg zich af… hoe komt het eigenlijk dat we anders reageren op een lijk dat we op onze eigen stoep aantreffen dan op een lijk op toneel?
Tja. Als je in het echte leven getuige bent van een dodelijk schietpartij op straat, komt er een shot adrenaline vrij. Je schrikt en wellicht ren je in angst weg, gilt of je verstijft.
Later als je gekalmeerd bent, is het mogelijk dat je reflecteert op de situatie en de betekenis van de gebeurtenis probeert te achterhalen, er een oordeel over kunt vellen, misschien dat je nadenkt over je eigen sterfelijkheid of met meer mededogen naar anderen kijkt of dat je schrikachtig wordt omdat je ervan uit gaat dat je elk moment weer een schietpartij kunt meemaken. Terwijl … als je een schietpartij in een goede film ziet, kan je van de spanning genieten. Hoe kan dat?
In onze dagelijkse werkelijkheid zijn denken en voelen meestal gescheiden. Ze komen via verschillende processen op gang en zijn zelden gecoördineerd. Stel… je hebt een idealistisch beeld van de liefde maar hebt een bittere pijnlijke ervaring met de liefde. De emotie is erg sterk en je gaat nadenken over wat je overkomt. De mogelijkheid bestaat dat het je verhardt en je cynisch maakt als het aankomt op nieuwe liefdes. Je intellect gaat er conclusies aan verbinden en je gaat anticiperen: ‘Het zal wel nooit iets worden’. Je ratio bereidt je voor op je emotionele ervaringen, die je perspectief op bepaalde zaken kunnen veranderen en dus invloed hebben op hoe we in de wereld staan.
Die twee: denken en voelen, reflecteren en ervaren beïnvloeden elkaar. In het dagelijks leven gebeurt eerst het een en dan het ander. Je stelt je iets voor, ontwikkelt bepaalde aannames en met dat perspectief stap je de volgende ervaring in.
Momenten dat inzicht en emotie fuseren zijn zeldzaam en als ze plaatsvinden kan het aanvoelen alsof je een religieuze ervaring hebt. In kunst gebeurt dat soms. Een goed verhaal, een film of een schilderij kunnen iets teweegbrengen wat Aristoteles dus ‘esthetische emotie’ noemde. Zijn idee was…. Als een idee zich vermengt met een emotionele lading, wint het aan kracht. En zo is het.
Opwinding, ontroering, verdriet, melancholie, woede, wraakgevoelens, angst, moordlust, zwakte, venijn, machteloosheid, vrolijkheid, liefde en ga zo maar door kunnen – als je ze ervaart – in het dagelijks leven je volledig in beslag nemen en je denken uitschakelen, terwijl als je ze ervaart bij het kijken naar een film, of bij het lezen van een goed boek, ze je kunnen optillen. Omdat er ergens iets in jou zit wat meekijkt en de situatie beschouwt. Je bent je bewust van je emotie en kijkt ernaar.
Leven op zich, zonder kunst, laat ons regelmatig in verwarring en chaos achter. Maar een esthetische emotie harmoniseert dat wat je weet met dat wat je voelt. En zorgt zo voor een verhoogde staat van bewustzijn over jouw plaats in de werkelijkheid, je visie op de wereld en de mensheid.
Kunst geeft je dat wat je in het echte leven niet kunt aantreffen: een betekenisvolle emotionele ervaring. Waar in het echte leven ervaringen pas betekenisvol worden door reflectie na afloop, vindt bij beleving van kunst dat soms tegelijkertijd plaats.
Daarom kan een goed verteld verhaal je het huwelijk tussen het rationele en het irrationele laten ervaren. En wordt zo de perfecte match tussen schoonheid en waarheid. Niet voor niets werden kunstenaars werden vroeger ingeschakeld om schoonheid en waarheid te onthullen.
Een goed verhaal kan je leven veranderen omdat ze je diepe inzichten en ervaringen biedt en een tipje van de waarheidsluier oplicht. In de climax, op dat dieptepunt, of op dat hoogtepunt, tijdens dat ontroerende einde of die prachtige dialoog, daar zit nu precies de schat verborgen. Zo wordt ons bewustzijn opgerekt.
